ایرانیان نخستین تولید کنندگان رایحه های خوش

ایرانیان نخستین تولیدکنندگان رایحه های خوش

علاقه انسان به رایحه های خوش بو و لذت بخش برای سازندگان عطرهای شیمیایی و تولیدکنندگان عطر و ادوکلن بازار تجارتی بسیار بزرگی را فراهم آورده است. وارد دنیای عطرو ادوکلن که شوید محال است بتوانید از عمق هزاران و بلکه صدها هزار رایحه دلپذیر به آسانی بیرون بیایید. تنوع رنگارنگ برند ها و مارک های مشهور و نامشهور عطر و ادوکلن که گاهی با دیدن قیمت آن ها سرتان گیج می رود اغواکننده است. تا این اندازه به خاطر بسپارید که قیمت گران ترین عطر جهان ۲۱۵ هزار دلار است که به پول ایران ۳۰۰ میلیون تومان می شود. در دنیای عطریات امروز اکثر برندها متعلق به کشورهایی چون فرانسه، آمریکا، ایتالیا و غیره هستند. ایران تا به حال نتوانسته است چه در داخل و چه در خارج از کشور برند چندان مطرحی را به دنیای عطر و ادوکلن معرفی کند و اینکه ایران در میان تولید کنندگان اصلی باز عطرهای گرانقیمت جهان جایی ندارد با دانستن این حقیقت که ایرانیان نخستین تولید کنندگان عطر و نخستین کاشفان لوازم بهداشتی و روغن های معطر در جهان بودند تلخ تر می شود. در ادامه با هم منابع مختلفی را مرور خواهیم کرد که کانون پژوهش های ایران باستان در اثبات علاقه زیاد ایرانیان باستان به عطر و انتساب اختراع رایحه های خوشبو به ایرانیان منتشر کرده است:

اجداد ما از عهد باستان در کشت و پرورش گل ها و گیاهان معطر، گرفتن عطر و گلاب از آنها، تولید کرم و روغن های معطر و ساخت انواع "قلیه " � عطر مرکب از مشک و شاهبوی عنبر سائل � و مواد معطر و در نهایت تولید رایحه های شیرین در جهان زبانزد بودند. نگاره ها و کتیبه های منقوش در پرسپولیس از ۳ هزار سال پیش حرفهای زیادی را برای گفتن دارد. جدای از اینکه بعضی از این کتیبه ها و نقش نگاره ها ایرانیان را بدعت گذار و مخترع اولین زنجیرها و اولین چترها معرفی می کند این کتیبه ها نشان می دهد که از دوران بسیار دور تاریخ، گل ها و گیاهان خوش بو همواره مورد توجه ایرانیان بودند.
به جز کتیبه های سنگی پرسپولیس، منابع تاریخی رومی و یونانی و نیز متون پهلوی صرحتا به توجه و علاقه ایرانیان به انواع عطرها و رایحه های خوشبو اشاراتی داشته اند.

 برخی تصاویر سنگی و نقش برجسته های پرسپولیس، در حالی داریوش هخامنشی را نشسته بر یک صندلی به تصویر می کشند که دو بطری حاوی مواد معطر یا بخور خوشبو در مقابلش قرار گرفته و خشایارشا نیز پشت سر او با چند شاخه گل در دست چپش ایستاده است(یا به نقلی خشایارشا و پسرش)؛ گل هایی از نیلوفر آبی در دستانش که مخصوص استان فارس هستند چنانچه از این گل ها در منابع اسلامی نیز یاد شده است.
در نقش برجسته ای دیگریکی از شاهان در حالی به تصویر کشیده شده است که خود گلی زیبا را در دست چپش گرفته و نیز چتری در بالای سرش نگه داشته شده است ٫
در تصویری دیگر، یک بانوی ایرانی ظرف حاوی رایحه خوشبو و یا سیب را در مقابل صورت و بینی خود گرفته است. هر چند که گل ها در این نقش برجسته ها سنگی است اما بدون هیچ تردیدی رنگ و بوی زیبا و مطبوع آنها در زمان خود هوش را از سر می ربوده است.

علاوه بر این منابع ، شواهد مستند دیگری نیز به سابقه دیرینه ایرانیان و بدعت گذاری آنان در تولید عطر و مواد معطر از گلها و گیاهان اشاره دارد. ویل دورانت و چند منبع غربی دیگر نیز از ایرانیان به عنوان نخستین تولید کنندگان عطر و کاشفان موارد بهداشتی و معطر یاد کرده اند. بر اساس گفته های این پژوهشگران غربی اختراع اسانس های شیرین بو و کرم های معطر نیز باز منتسب به ایرانیان باستان است چنانچه تولید انواع و اقسام عطر همچون گلاب، مشک، عنبر سائل، روغن و مواد بهداشتی معطر در ایران باستان به ویژه در استان فارس کنونی متداول بوده است. هنر و صنعتی که ایرانیان پایه گذارش بودند تا چندین قرن پس از اسلام هم همچنان ادامه پیدا کرد و هم اکنون تعداد کمی از این مواد معطر همچنان در کشورمان ساخته می شود.
تجهیزات و تاسیسات تولید گلاب و عطر و کارگاه هایی که این تجهیزات در آن مستقر می شد در روستاها و شهرهای عصر باستان استان فارس همچون بیشاپور، فیروزآباد و کازرون و بعدها در شیراز به وفور یافت شده و مواد معطر و عطرها و رایحه هایی تولید شده در این کارگاه ها به چهارگوشه جهان صادر می شد. امروزه نیز در کشورمان شاهد تولید عطر و عرق گیاهان معطر به همان روش های سنتی هستیم که بر پایه تجارب نیاکان ما در عصر باستان است.

کشت و پرورش انواع گل و گیاه شیرین بو در استان فارس منجر به اختراع رایحه های متعدد و خوش بو شد. جغرافی دانان ایرانی و مسلمان در قرن چهارم به گونه ای از یک گل بسیار زیبا و معطر اشاره کرده اند که بی تردید حاصل دست باغبانان ایرانی در عصر باستان بوده است. مقدسی نویسنده کتاب "حدودالعالم" از گلی به نام " اسپرغمی" در شیراز نام می برد که امروزه تحت عنوان زنبق یا نرگس شناخته می شود. ابوریحان بیرونی نیز در نوشته های خود از این گل زیبا و خوشبوی ایرانی به عنوان همان گلی یاد می کند که داریوش وخشایارشا در نقش برجسته های پرسپولیس در دست دارند.

در عصر باستان، ایرانیان علاوه بر ساخت انواع عطر و روغن های بهداشتی و خوشبو، مواد معطری را تولید می کردند که نقش خوشبو کننده هوای امروزی را ایفا می کرد.
به گفته هرودوت، تاریخ نگار یونانی عصر باستان، هنگامی که خشایارشا قصد گذشتن از تنگه داردانل را داشت نیروهایش مواد معطر و خوش بو کننده متعددی را در مسیر راه و یا بر روی پل سوزاندند و شاخه های گل را در سرتاسر مسیر پخش می کردند. به گفته هرودوت ارتش پیاده نظام داریوش ۱۰ هزار نفر جمعیت داشت و همه آنها تاجهایی از گل خوشبو را که تیار می نامیدندش بر سر می گذاشتند. بر اساس گفته های " جهاز " � ۱۶۰-۲۵۵ هجری قمری � هنگامی که پادشاهان ساسانی برای خود عطری را بر می گزیدند سایر بستگان و همراهانشان اجازه استعمال همان عطر را نداشتند. همچنین به گفته جهاز وقتی که اردشیر بابکان تاج بر سر می گذاشت برای اینکه کلاه سایر مردم شبیه تاج نشود سایر ایرانیان حق تزئین کردن کلاه ها و یا کلاه خودهای خود با شاخه های گل را نداشتند. به دستور شاه ساسانی خسرو پرویز نیز تمام نامه های دربار باید روی تکه کاغذی که معطر به عطر گلاب و زعفران بود نوشته می شد. کاخ خسرو در مناسبت ها و مراسم های خاص به وسیله مواد معطر خوشبو می شد. سخنوران و نویسندگان ایرانی در دوره های پس از اسلام از پراکندن عطر و رایحه های خوشبو و نیز بخشش طلا و نقره در مراسم ها و جشن های سلطنتی سخن گفته اند. دقیقی طوسی در توصیف بازگشت پیروزمندانه گشتاسب به بلخ چنین می نویسد که گشتاسب دستور داد آتش روشن کنند و مر و عنبر سائل بسوزانند. دقیقی در توصیف تاجگذاری اسفندیار می نویسد: "در مقابلش چنان مر سوزاندند که گویی همه جا آتش گرفته است."
حکیم توس نیز در موارد زیادی از نوشته هایش به بخشش طلا و نقره و نیز پخش عطر و مواد خوش بو کننده در هوا اشاره کرده است. در آن دوران زعفران را نیز در کنار عنبر سائل و مر برای معطر کردن فضا می سوزاندند. بر اساس اشعار حماسی فردوسی بزرگ، وقتی فریدون بر ضحاک پیروز شد تاج کیانی اش را بر سر گذاشت و دستور داد که عنبر سائل و زعفران را بسوزانند.
گفته می شود که در قرن اول هجری بخشش سکه و زعفران در قم امری رایج بوده است. در نوشته های کاتب اسفندیاری آمده است که در قرن ششم، شاه مازندران در تبعیت از رسوم کهن، میهمانی و پذیرایی باشکوهی را ترتیب داد که در آن طراحان چندین تن ریحان شیرین، گل بنفشه را در فضا پخش کردند و پشت سر آنها نیز یک خدمتکار مر سوخته، عنبر سائل و زعفران را در عودسوزی از جنس طلا در فضا می چرخاند. بیهقی نیز با توصیف مجالس میهمانی محمد غزنوی از عطر افشانی در فضا سخن گفته است.

هدیه گل و میوه های خوش عطر و بو از دوران باستانی ایران رایج بوده است. فردیناند یوستی با اشاره به سنگ نگاره های دوره هخامنشی می گوید: در تصاویر پرسپولیس می توان دید که شاه یک دسته گل در دست چپش گرفته است که این دست گل بسیار به نوعی از عود و یا درخت نیلوفر شباهت دارد. ایرانیانی که در حضور شاه هستند انار در دست دارند اما گل هایی که در دست داریوش و خشایارشا است احتمالا نرگس یا از نوع زنبق است.
ایرانشاه ابوالخیر که از سخنوران قرن پنجم هجری و بزازی از اهالی اردبیل بوده است در نوشته هایش از داستان گل چیدن شیخ صفی الدین اردبیلی و هدیه گل ها به شیخ زاهد گیلانی در قرن هفتم سخن گفته است. او می گوید: " او به محضر شیخ زاهد قدم گذاشت و دسته گلی را تقدیم او کرد."
حکیم توس نیز در بخشی از نوشته هایش به علاقه زیاد جمشید پادشاه پیشدادی به گل ها و نیز رسمیت داشتن گل، گیاهان خوش بو و تهیه عطر در دوران او اشاره کرده است. طبری نویسنده دیگری است که نوشته هایش به مثابه سندی مبنی بر منسوب بودن اختراع عطر به ایرانیان بشمار می آید٫ او نیز در نوشته های خود از جمشید به عنوان پایه گذار عطر و بسیاری دیگر از پدیده ها یاد می کند و می نویسد:
"جمشید پیشدادی علاقه زیادی به جمع آوری اشیای مفید همچون عطرها، اجسام دریایی، کوهی و بیابانی داشت که مردم بعد از مشاهده نمایشگاهی از این اجسام جشن نوروز را برپا می کردند."
در نوشته های بلعمی به علاقه زیاد جمشید در استفاده از عطرها و میوه های خوشبو اشاره شده است. خیام در نوروزنامه می نویسد: "جمشید از عنبر سائل، مرمک، کافور، زعفران و دیگر گیاهان خوشبو استفاده می کرد."
طالبی نیشابوری، ابن بلخی و ابن مبارک شاه نیز در نوشته های خود جمشید را کاشف اصلی عطر و هنر عطرسازی معرفی کرده اند.
در سال ۵۲۰ هجری یک تاریخدان ایرانی کشف عطر و مواد معطر را به منوچهر پادشاه دیگر پیشدادی نسبت می دهد و با اشاره ای زیبا به اشتقاق کلمه "بوستان" می نویسد: "منوچهر از کوهستان ها و بیابان های اطراف شهرها تعداد زیادی گل، غنچه گل و نعنا و ریحان برداشت کرد و دستور داد که وقتی یک چهارم شکوفه ها باز شد آنها را خوب بکارند تا بوی معطرشان همه جا پخش شود؛ او آن مکان را بوستان نام نهاد ."